CON ĐƯỜNG THIỀN HUỆ
Trong Phật giáo, có hai con đường thực hành quan trọng nhất, đó là Định và Huệ. Ngày xưa thầy chúng ta thường nói như con chim phải có hai cánh mới bay được thăng bằng tới nơi nào theo ý muốn, người tu theo đức Phật, phải đầy đủ Định và Huệ mới đạt được mục tiêu cuối cùng. Thầy có hai câu kệ sau đây:
“Ta trong đời mà bụi đời ta chẳng dính,
Ta trong đời mà Định- Huệ chẳng rời ta”.
Ngày xưa, Tổ Bồ Đề Đạt Ma cũng đã chủ trương giáo hoá hai phương thức: Lý nhập và Hành nhập, tức là có hai cửa để đi vào thể nhập Đạo, là bằng trí tuệ thông suốt chân lý và bằng thực hành Định thể nhập chân lý.
Hôm nay, chúng ta thử nhắc lại những tiến trình thực hành Thiền Huệ, xem có khác với thực hành Thiền Định điểm nào, và kết quả sau cùng của cả hai phương thức như thế nào.
Thiền: từ gốc Pāli: jhāna, Sanskrit là: dhyāna, Việt dịch là Thiền, Nhật dịch là: Zen.
Thiền có thể hiểu một cách phổ thông như là một phương thức rèn luyện tâm trí cho trong sạch, thanh cao, đem lại sức khỏe tốt, tâm cao thượng và trí tuệ phát huy. Như thế, Thiền không bị đóng khung trong Phật giáo. Tuy nhiên, trong phạm vi bài này, chúng ta chỉ trình bày phương thức thực hành trong giới hạn Phật giáo mà thôi.
Thiền Huệ hay Thiền Tuệ, là phương thức tu tập hướng tới phát huy trí huệ. Chúng ta biết đây là một tiến trình, tuy nhiên ta có thể tạm chia ra hai giai đoạn để trình bày hai mức độ của trí huệ con người.
1- Tuệ trí từ gốc là Ñāṇa (Pāli), Jñāna (Sanskrit), tiếng Anh: Insight.
2- Huệ hay Tuệ: từ gốc là Paññā (Pāli), Prajñā (Sanskrit), tiếng Anh là: Wisdom, Transcendental wisdom.
1- Tuệ Trí: tạm xem như đây khế hợp với phương thức Vipassanā (Tuệ Minh sát) quan sát hiện tượng thế gian bằng trí tuệ, nhận biết đúng y đối tượng đang hiện hữu trước giác quan của mình. Ta cũng có thể áp dụng cách thực hành của Như Thực (Yathābhūta).
Bước thực hành đầu tiên này vẫn sử dụng giác quan, nên rất thích hợp cho người tại gia, còn có gia đình, còn đi làm việc, còn tiếp xúc với xã hội chung quanh. Các bạn ơi, bắt đầu tập nghiêm chỉnh đi, không còn cách nào khác đâu. Đây là phương thức Phật dạy, là gia tài của Phật trao truyền cho mình. Khi mình nhận lảnh, trân quí, thực hành theo, mình đã là người được “thừa tự Pháp” của Phật.
Mở mắt nhìn ra cảnh, cảnh thế nào, chỉ nhận biết y như vậy; có người, biết rõ có người. Làm việc trên computer lâu, mỏi mắt, phóng tầm mắt nhìn ra xa, thấy tổng quát, trống rỗng, thư giãn hoàn toàn. Đang lái xe chỉ biết đang lái xe, không nghe nhạc, không nghe pháp. Đang nghe giảng pháp, chỉ nghe giảng pháp. Đang làm bếp, chỉ biết làm bếp, không nghe pháp, không nghe nhạc. Đang ngồi thiền, hít thở, biết thầm lặng đang hít vào đang thở ra. Đi dạo trong vườn nhà, thấy cỏ cây hoa lá, không khởi tâm so sánh hoa này đẹp, cây kia héo khô, không nhớ lại quá khứ, rồi buồn hay nghĩ tới tương lai rồi lo sợ.
Đó là mình đang thực tập Thiền đó các bạn, đơn giản quá phải không?
Lý thuyết thì rối lắm, phức tạp hơn nhiều. Để mình giải thích bằng lý thuyết của bước thực tập này.
- Đó là giữ chánh niệm trong đời sống hằng ngày của mình, làm cái gì biết rõ đang làm cái đó. Có thể có lời, trong thời gian đầu, lời này chỉ diễn tả đúng sự thực. Về sau là biết không lời thì khách quan hơn.
- Đó cũng là chánh niệm và tỉnh giác: vì thực hành hoài trong mọi sinh hoạt nên mức độ tỉnh thức vững chắc hơn. Tâm tĩnh lặng hơn, bớt dính mắc trong đời.
- Đó cũng là thực hành pháp Như Thực, với đối tượng là “cái đang là” cụ thể, nên còn sử dụng giác quan. Tâm bắt đằu khách quan.
- Đó cũng là phương thức Samatha, tức Thiền Chỉ, làm cho tâm trở nên yên lặng.
- Nếu đi tới thầm nhận biết, không lời, thì cũng là phương thức hướng tới Samādhi, tức Thiền Định.
- Vì tâm được chuyển hóa, thăng hoa, không còn méo mó điên đảo, tâm trung thực, thấy biết khách quan, trong sáng, nên đó cũng là Vipassanā, tức tuệ minh sát.
- Khi mình nhận biết trong không lời, thì đối tượng cũng trống rỗng, có cái gì trong nó đâu, cảnh cũng không lời, không tên. Đó là gì? Là bản thể Trống Không, chỉ là Như Vậy.
A, mới trình bày bước đầu tiên mà sao lại đi tới mấy cái chân lý cuối cùng rồi! Không lẽ tới đây chấm hết? Thôi, phải ráng nói tiếp tới các bước kế, thiệt ra là dư thừa rồi. Bạn nào làm tới đây mà thấy đủ rồi, thì không cần xem tới cuối bài. Phần sau này cũng chỉ lặp lại những việc xưa cũ thôi.
2- Tự nhận biết / self - awareness: thiệt ra trong bước 1 khi ta thực tập nhìn cảnh bên ngoài, có lẽ mình cũng có nhận biết chính tâm mình rồi. Nhưng ở đây, chúng ta nên biết rõ đây là một bước quan trọng trong việc thực hành Thiền, quan trọng hơn bước 1 nhiều lắm. Vì sao vậy? Vì kho báu trí tuệ là ở trong tâm mình, không phải ở bên ngoài.
Bước 1 cần phải thực tập trước tiên là vì giúp mình bớt dính mắc vào cảnh bên ngoài. Trong Thiền ngữ có từ phổ thông là “buông” và “buông bỏ thân mạng”, đó là kết quả của bước 1, cần thiết nhất là cho người sống tại gia, còn ở trong đời, phải buông bỏ bớt tâm vướng mắc sâu đậm việc đời, thì khi thực hành Thiền, ít có tạp niệm khởi lên lăng xăng.
Bây giờ, sau khi nhìn cảnh đời bằng con mắt bàng quan tương đối, tâm bớt nhạy cảm, bớt xúc cảm rồi, ta sẽ quay vào quan sát tâm mình, trong mọi lúc, mọi sắc thái của tâm.
Đây cũng có thể là bước đầu của Niệm xứ: tuệ tri hay chánh niệm về thân, về thọ hay về tâm hay pháp.
Ta thường áp dụng trong mọi lúc, khi thân đang đi, đứng hay nằm, ngồi, hoặc nhận biết mọi cảm thọ khởi lên, hay những sắc thái tâm khác nhau. Ta chỉ yên lặng quan sát thôi, thì tự nhiên các cảm thọ sẽ tan dần, những sắc thái tâm tạp nhạp sẽ mờ đi và biến mất. Đây là bước thực hành nền tảng, có nghĩa là phải tỉnh thức làm hoài, cho tới khi trở thành thói quen, lúc nào cũng sống trong thực tại, biết rõ thân và tâm của chính mình.
Kết quả của bước này là:
- Tâm không còn dính mắc với người khác hay cảnh bên ngoài nữa.
- Tâm trở nên trầm lặng hơn.
- Sự nhận biết trở nên sắc bén, khách quan.
- Như thế, tâm bớt dần tham, bớt dần sân.
- Nghiệp xấu không tạo ra thêm.
- Sức khỏe tốt hơn vì tâm xúc cảm không khởi lên, không còn tưởng nhớ quá khứ đau buồn hay lo sợ cho tương lai.
Chính vì tâm được chuyển hóa, trong sạch, tĩnh lặng, chân thật, cái thấy trở nên khách quan, trong sáng; lậu hoặc, kiết sử, tùy miên không có cơ hội khởi lên, nên phương thức thực hành này được tạm xếp là có Tuệ trí, dù có thể còn sử dụng trí năng tỉnh ngộ để tu.
3- Huệ Bát nhã / Tuệ Bát nhã: thông thường ta thêm từ Bát nhã vào để phân biệt rõ với Tuệ trí. Bát nhã có nghĩa là trí tuệ siêu vượt, vượt trội, đầy đủ, cao hơn trí thế gian và tuệ trí.
Có khi người ta phân biệt ra hai loại trí: trí hữu sư và trí vô sư.
Trí hữu sư: học hỏi từ thầy, đây là kiến thức trong đời thường. Nếu học Phật pháp, chưa có sáng tạo điều gì mới lạ, cũng là trí hữu sư, nhưng nội dung là những chân lý của cuộc đời, cao hơn kiến thức thế gian, chúng ta xếp là Tuệ trí.
Trí vô sư: những điều hiểu biết do tự mình kiến giải ra, qua những tiến trình tu tập, tâm tĩnh lặng, tiềm năng giác ngộ bật ra kiến giải. Trí vô sư cũng là Huệ Bát nhã.
Bây giờ chúng ta tìm hiểu thêm làm sao thực hành để phát huy Huệ Bát nhã.
Thực ra, đó là một tiến trình, có nhiều mức độ từ đơn giản lần lần sâu sắc hơn. Việc kiến giải đòi hỏi phải có một điều kiện đầu tiên là: phải có một vấn đề, hay một câu hỏi, hay một thắc mắc.
Từ trước, mỗi khi có vấn đề gì, ta sẽ suy nghĩ, tìm tòi những kinh nghiệm bản thân, xét đoán, lý luận, suy đoán, rồi so sánh phân biệt xem đúng hay sai, có lợi hay hại, cuối cùng mới quyết định, đó là tiến trình kiến giải của trí thế gian, qua những chặng hoạt động chủ quan của cái ngã ích kỷ, tham ái của mình. Vì thế, kiến giải này có khi đúng, mà nhiều khi chủ quan, không thích hợp với tất cả mọi người. Nó cũng không có tính sáng tạo mới lạ mà chỉ là những kiến thức cũ, lượm lặt từ kiến thức của người khác.
May thay, trong não bộ con người, có những chức năng kiến giải khác, kiến giải trực tiếp, tức khắc, không thông qua thời gian suy nghĩ, suy đoán hay so sánh phân biệt, nên những mớ lậu hoặc, kiết sử, tùy miên không có cơ hội chen vào. Những chức năng thấy, nghe và xúc chạm này là bẩm sinh của năm giác quan: mắt, tai, mũi, lưỡi, thân. Mỗi khi năm giác quan tiếp xúc với năm đối tượng của nó, cái lóe sáng đầu tiên nhận biết tức khắc đối tượng. Đây là mức độ kiến giải ban đầu, đơn giản, tức khắc, khách quan, tĩnh lặng, chính xác, cái thấy này trong sạch nên ta có thể xem như là bắt đầu tâm bậc thánh, mặc dù chưa có tánh sáng tạo.
Qua kinh nghiệm này, chúng ta nhận ra thêm một điều kiện quan trọng nữa là tâm phải hoàn toàn tĩnh lặng, hay không lời nói thầm. Lúc đó các chức năng suy nghĩ, suy đoán, phân biệt mới ngưng hoạt động, thì các tánh thấy, nghe và xúc chạm mới hoạt động. Điều kiện này rất gian nan, vì tâm mình từ xưa có bao giờ tĩnh lặng đâu. Lúc thức, lúc ngủ nó cũng cứ lăng xăng hoài.
Ta phải tìm hiểu tại sao tâm mình khởi niệm hoài?
- Là vì mình dính mắc.
- Tại sao dính mắc?
- Vì mình tưởng cái gì trên thế gian đều là thiệt có.
Vậy cần phải có trí tuệ hiểu biết những chân lý trong cuộc đời: vô thường, khổ, vô ngã, duyên khởi duyên sinh, bản thể nó trống không, như huyễn, bình đẳng, như như bất động.
Chúng ta cần thông suốt tất cả những chân lý này để cho tâm bớt dính mắc trong cuộc đời, tâm mới dễ yên lặng, bình thản khi sống trong đời.
Bây giờ muốn tiến tới phát huy huệ Bát nhã, chúng ta cần chọn một chủ đề. Thầy Thiền chủ đã khuyến khích chúng ta thực hành chủ đề chân như, đây xem như thực tại cuối cùng.
Thiệt ra, tất cả những chủ đề đều hướng tới một kết quả thôi: tâm Atakkāvacara: ngoài lời, hoàn toàn tĩnh lặng, trong sáng, khách quan.
Về Định, có ba chủ đề: Không định, Vô tướng định, Vô nguyện định.
Về Huệ, có ba chủ đề: Không, Chân Như, Huyễn.
Tất cả sáu chủ đề đều giống nhau ở chỗ: hoàn toàn trống rỗng, tĩnh lặng, không diễn nói bằng lời được. Như là sáu cách tạm diễn tả chỗ tâm hoàn toàn tịch diệt, là niết bàn.
Đã chọn chủ đề chân như, ta trước nhất cần phải học, hiểu thấu suốt chân như có những ý nghĩa gì, nhận định thật rõ khái niệm chân như khác với khái niệm Không ra sao, khác với Như Thực thế nào. Cuối cùng nắm cái cốt lõi ý nghĩa chân như để biết cách thực hành. Thầy Thiền chủ đã định nghĩa chân như ngắn gọn nhất để thực hành, đó là “Cái không tên”. Khi nào tâm không lời thì sẽ nhận ra “cái không tên”. “Cái không tên” thì không thể nào diễn nói ra được, nó chỉ là “cái như vậy”/ Tathatā / Suchness.
Sau khi ta thông suốt ý nghĩa của chủ đề rồi, thì mặc nhiên chủ đề đã nội tại trong nhận thức không lời. Đó là thể nhập chân như: ta và chủ đề hòa vào nhau làm một. Vì hoàn toàn không lời nên trên bề mặt của tâm hoàn toàn trống rỗng, không có ta, không có đối tượng, không có chủ đề, không có pháp dụng công.
Tới đây, muốn cho thân và tâm hoàn toàn thư giãn, cần tọa thiền, trạng thái Định sẽ dễ vững chắc hơn. Tuy nhiên, trong khi ngồi chơi, khi nằm, ta vẫn có thể bước vào chỗ nhận thức không lời Như Vậy, tiềm năng giác ngộ sẽ có cơ hội kiến giải nhiều nhận thức mới lạ, hay kiến giải những điều nghi vấn của ta. Trong các tư thế đi, đứng hay hoạt động khác, thì vì thân còn động, tâm cũng còn tác ý, nên khó có kiến giải.
Gút lại, giây phút Huệ Bát nhã kiến giải đòi hỏi hai điều kiện: có sẵn một vấn đề cần giải quyết trong ký ức, tâm hoàn toàn tĩnh lặng trong vài phút, lập tức bật ra nhận thức mới kiến giải ngay vấn đề, một cách tự nhiên, như một tia chớp sáng rực lên. Thầy Thiền chủ đối chiếu với não bộ, nói đó là hoạt động kiến giải của chức năng Precuneus, mà các nhà khoa học cho đây là cái lõi của não bộ con người. Vùng Precuneus thuộc Vỏ não, ở hai bên bán cầu não trái và phải đều có.
Kết luận, hai con đường Định và Huệ chỉ hơi khác nhau ở mức ban đầu, đó là Định thì bắt đầu bằng cái Biết không lời rồi sau thể nhập vào chủ đề của Huệ bằng nhận thức không lời; còn Huệ thì bắt đầu bằng tuệ trí rồi thể nhập chủ đề Huệ cũng bằng nhận thức không lời. Như thế, Định và Huệ không thể tách rời nhau. Hễ Định vững chắc thì phát huy Huệ, hễ Huệ thông suốt thì tâm không dính mắc với thế gian, tức là tâm Định, bất động trước tám ngọn gió đời.
Thiền viện, 17- 11- 2021
TN
CON ĐƯỜNG THIỀN HUỆ
(CLICK vào icon tam giác để nghe - CLICK vào icon 3 dấu chấm để download)
%7Cutmcsr%3D(direct)%7Cutmcmd%3D(none)%3B%2B__utmv%3D402455663.-%3B)